Blog #12: De koning als verbindende factor in tijden van corona?
Dit Statigblog wordt verzorgd door Hannes Brown, redactielid van de Statig. Hij schrijft voor de Statig een artikel over de rol van de Koning in de Nederlandse samenleving en de mogelijkheid dat de Koning fungeert als verbindende factor in tijden van corona en daarbuiten.
Met hartelijke groet,
Lotje Cuperus
h.t. Fiscus
Bestuur XXXIV
Door: Hannes Brown
De Koning als verbindende factor in tijden van corona?
Op 20 maart 2020 gaf Koning Willem-Alexander een toespraak vanwege het coronavirus.[1] ‘’Binnen enkele weken is ons dagelijks leven drastisch veranderd’’[2], zegt de Koning, terwijl hij zich richt tot de luisteraar. In de toespraak benadrukt de Koning de gedeelde ervaring van de inwoners van het Koninkrijk der Nederlanden en de rest van wereld in deze onzekere tijden. ‘’2020 wordt een jaar dat ieder van ons zich een leven lang zal herinneren. Iedereen heeft zijn eigen ervaringen en beleeft het op een andere manier. Maar ik hoop en verwacht dat een gevoel van saamhorigheid en trots ons dwars door deze moeilijke tijd zal blijven verbinden.’’[3] De toespraak van 20 maart 2020 is van een zeldzame soort, de laatste keer dat de Koning op deze wijze het volk toesprak was naar aanleiding van de ramp met vlucht MH17 in 2014.[4]
Geweten der natie
Toespraken van staatshoofden gaan veelal over noties als solidariteit en vrijheid. Ik stelde mezelf op enig moment de vraag of de praktijk van koninklijke toespraken ons iets zou kunnen leren over de functie van het Nederlandse koningschap in de huidige Nederlandse samenleving. Tijdens het kijken van mijn wekelijkse portie ‘corona-televisie’ ontdekte ik een interessant fragment uit een aflevering van het praatprogramma Jinek. In het betreffende fragment geeft journalist Jort Kelder, naar aanleiding van de toespraak van 20 maart 2020, een goede typering van een belangrijk aspect van het Nederlandse koningschap. Kelder zei het volgende:
‘’(…) dit is dus waarom je monarchie hebt. Want wat zegt hij (de Koning, red.) nu eigenlijk? Het is natuurlijk vaak een aaneenrijgen van, ik zeg niet platitudes, maar het zijn natuurlijk algemeenheden. Waarom? Omdat de politieke verantwoordelijkheid bij Rutte ligt, bij de politiek. Hij (de Koning, red.) kan nu niet aankondigen: ‘jongens, we gaan in lockdown’. Dat kan hij niet doen. Dus hij is een gevoel, hij is een gezicht en dan weet je waarom je het (de monarchie, red.) hebt (…).’’[5]
Kelder geeft in zijn commentaar bij de toespraak van 20 maart 2020 duidelijk de notie weer dat de Koning zich als ‘onschendbaar deel van de regering’[6] in de regel niet kan uitlaten over rechtspolitieke kwesties. De Koning kan zich daarentegen wel bezighouden met wat ik ‘waarden van goed samenleven’ zou willen noemen. Solidariteit en vrijheid, het zijn – hoe cliché dat misschien ook soms klinkt – belangrijke waarden. We willen dergelijke waarden uitdragen, maar in de hectiek van alledag vergeten we vaak wat het betekent om je solidair op te stellen naar anderen en wat het nu eigenlijk betekent om vrij te zijn. De monarch kan ons eens in de zoveel tijd eraan herinneren dat we soms onderlinge conflicten en meningsverschillen opzij moeten zetten om stil te kunnen staan bij de zaken die er in het leven écht toe doen.
Natuurlijk kan de minister-president ook waarden van goed samenleven uitdragen, hij bevindt zich echter midden in de politieke arenawaarin complexe beleidsvraagstukken centraal staan. De Koning is daarentegen in politiek opzicht neutraal, hij hoeft zich niet in dezelfde mate bezig te houden met allerlei bureaucratische rompslomp, hij hoeft niet ‘te scoren’ rond verkiezingstijd en hij kan er in beginsel vanuit gaan dat hij het ambt voor een groot deel van zijn leven zal bekleden. De Koning is een onafhankelijke, buiten het politieke debat geplaatste stem, die in tijden van crisis de taak van hoeder[7] op zich kan nemen. Als je het mij vraagt heeft Koning Willem-Alexander in tijden van corona de taak van hoeder op zich genomen. De Koning heeft zich, in de woorden van politica Gerdi Verbeet, ‘vaderlijk’ opgesteld[8] (de Koning is nu eenmaal een man). We hebben die vaderlijke opstelling kunnen zien tijdens de toespraak van 20 maart 2020, maar ook tijdens de toespraak op Koningsdag op 27 april 2020 vanuit Paleis Huis ten Bosch[9] en tijdens de toespraak bij de Nationale Herdenking op 4 mei 2020 vanaf de Dam in Amsterdam.[10] In die zin is de Koning het ‘geweten der natie’.
Het koninklijk gezag
De praktijk van toespraken door Nederlandse staatshoofden leert ons ook iets over het gezag van de monarchie als instituut. Gezag wordt ook wel getypeerd als aanvaarde macht. De vraag omtrent gezag heeft ook betrekking op de vraag omtrent de legitimiteit van gezag, d.w.z. door wie macht dient te worden aanvaard. In het verleden werd het gezag van een monarch veelal gebaseerd op de notie van het droit divin (het goddelijk recht), de monarch had gezag omdat hij regeerde ‘bij de gratie gods’.[11] Men kan volgens mij moeilijk beweren dat de monarch in Nederland vandaag de dag ‘regeert’ bij de gratie gods. Statelijke actoren hebben veelal gezag omdat dit gezag – hetzij direct, hetzij indirect – gevormd wordt door diverse democratische processen. Het koningschap in Nederland heeft een bijzonder karakter omdat de monarch geen macht heeft zoals bijvoorbeeld de minister-president macht heeft en zijn macht komt evenmin langs democratische weg tot stand. Een (zuiver) juridische benadering van de vraag omtrent het gezag van de monarch lijkt dan ook geen uitsluitsel te geven.
Woorden en daden
De vraag omtrent gezag kan ook sociologisch worden benaderd. Zo heeft de
socioloog Max Weber het over ‘traditioneel gezag’, een vorm van gezag (en
tevens een van de drie Weberiaanse ideaaltypen van gezag) waarbij de macht van
instituties wordt gelegitimeerd door tradities en gewoonten.[12] Afgezien
van allerlei economische en politieke argumenten volgens welke de
monarchie beter zou kunnen worden afgeschaft – als
men (louter) van die argumenten uit zou gaan – is de monarchie ‘zo slecht nog
niet’, het instituut hoort in zekere
zin bij ons land. De notie van de monarch als
‘geweten der natie’ speelt in dit verband een rol. Een aanzienlijk deel van de
Nederlandse bevolking verwacht van de monarch dat hij – tegenwoordig in de
persoon van Koning Willem-Alexander – degene is die elk jaar op 4 mei op de Dam
in Amsterdam stilstaat bij Nederlandse oorlogsslachtoffers en dat hij in tijden van corona de samenleving
toespreekt. We kunnen misschien dan ook beter spreken
van invloed, de monarch is een
aanwezigheid in de samenleving en zet middels zijn woorden en daden zelf ook
aan tot maatschappelijke reflectie. De woorden en daden van de Koning
laten een blijvende indruk achter. Een indruk die mensen inspireert en die
veelal tot gevolg heeft dat mensen nader tot elkaar komen. Daarin is dan ook de
kracht van onze monarchie gelegen: in het onmiskenbare vermogen om te kunnen verbinden. En soms moet dat even gezegd
worden.
[1] Het Koninklijk Huis, Toespraak van Zijne Majesteit de Koning in verband met het coronavirus, 20 maart 2020, https://www.koninklijkhuis.nl/documenten/toespraken/2020/03/20/toespraak-koning-willem-alexander-in-verband-met-het-coronavirus.
[2] Ibid.
[3] Ibid.
[4] Het Koninklijk Huis, Korte verklaring van Zijne Majesteit de Koning na de nabestaandenbijeenkomst in Nieuwegein, 21 juli 2014, 21 juli 2014, https://www.koninklijkhuis.nl/actueel/nieuws/2014/07/21/korte-verklaring-van-zijne-majesteit-de-koning-na-de-nabestaandenbijeenkomst-in-nieuwegein-21-juli-2014.
[5] ‘Jinek’, RTL 4, 20 maart 2020.
[6] Parlement.com, De Koning, https://www.parlement.com/id/vh8lnhronvvr/de_koning.
[7] Zie voor een andere hoeder S. Knoop, ‘De burgemeester – hoeder van de anderhalvemetersamenleving’, Statigblog 27 april 2020, studieverenigingpoliteia.nl.
[8] ‘Jinek’, RTL 4, 20 maart 2020.
[9] Het Koninklijk Huis, Boodschap van de Koning vanuit Paleis Huis ten Bosch op Koningsdag 2020, 27 april 2020, https://www.koninklijkhuis.nl/documenten/toespraken/2020/04/27/boodschap-van-de-koning-vanuit-paleis-huis-ten-bosch-op-koningsdag-2020.
[10] Het Koninklijk Huis, Toespraak van Koning Willem-Alexander, Nationale Herdenking 4 mei 2020, 4 mei 2020, https://www.koninklijkhuis.nl/documenten/toespraken/2020/05/04/toespraak-van-koning-willem-alexander-nationale-herdenking-4-mei-2020.
[11] Zie in dit verband B.P. Vermeulen, A.P. Krijnen & D.A. Roos (red.), De Koning in het Nederlandse Staatsrecht, Nijmegen: Ars Aequi Libri 2005 en S. Stuurman, Staatsvorming en politieke theorie, Amsterdam: Bert Bakker 1995.
[12] T. Waters & D. Waters, Weber’s Rationalism and Modern Society: New Translations on Politics, Bureaucracy, and Social Stratification, New York: Palgrave Macmillian 2015.
