Blog #5: Naar een dag voor de (lokale en regionale) democratie?

Dit Statigblog wordt verzorgd door gastredacteur Karlijn Landman, promovendus Utrecht Centre for Water, Oceans and Sustainability Law (UCWOSL). Zij schrijft voor de Statig een interessant artikel over de mogelijkheid tot het combineren van verkiezingen in Nederland.

Met hartelijke groet,

Lotje Cuperus
h.t. Fiscus
Bestuur XXXIV

Door: Karlijn Landman (promovenda Utrecht Centre for Water, Oceans and Sustainability Law).

Nadat er verkiezingen zijn geweest, volgt vaak spoedig berichtgeving over lage en soms zelfs teruglopende opkomstcijfers. Een lage opkomst bij verkiezingen is problematisch omdat hierdoor de democratische legitimatie en de representativiteit van het bestuur in het geding komt. De beslissingen van het bestuur weerspiegelen dan immers slechts de wil van een deel van het volk. Waar de Tweede Kamer veelal nog op een hoge opkomst kan rekenen (81.9% in 2017), laat de opkomst bij andere verkiezingen vaak nog te wensen over. Alhoewel… de opkomst bij de waterschapsverkiezingen van 20 maart jl. was met 50.5% legendarisch hoog. Dit is mogelijk – onder meer – het resultaat van een in 2014 doorgevoerde wetswijziging. Deze wetswijziging beoogde de opkomst bij de waterschapsverkiezingen te verhogen door deze verkiezingen en de provinciale statenverkiezingen aan elkaar te koppelen (Stb. 2014, 63). Dit bleek succesvol; als gevolg van deze wetswijziging verdubbelde de opkomst bij de waterschapsverkiezingen zich namelijk bijna van 22.7% (2008) naar 43.5% (2015).[1] Dat roept de vraag op of de figuur van het combineren van verkiezingen geen bredere toepassing verdient in Nederland.

Die vraag is al helemaal gerechtvaardigd, nu het combineren van verkiezingen ook in andere landen succesvol is gebleken. Hierbij springt met name Zweden in het oog, waar de parlementaire, regionale én lokale verkiezingen allemaal op dezelfde dag worden gehouden. Dit levert een gemiddelde opkomst van om en nabij de 80% op. Dit terwijl de opkomst in Zweden bij de niet-gecombineerde Europese parlementsverkiezingen veel lager ligt (55.3% in 2019). Ook toen in 2011 de verkiezingen voor de county council van Västra Götaland door onregelmatigheden nogmaals moesten worden georganiseerd, werd het Zweedse succes van het combineren van verkiezingen bevestigd. De opkomst bleef toen namelijk steken op een schamele 44.1% in plaats van de oorspronkelijke 80.6%, acht maanden eerder.

Door de opkomstverhogende werking van het combineren van verkiezingen kan de democratische legitimatie en de mate van representativiteit van het bestuur worden versterkt. Wie is er nou tegen méér democratische legitimatie en representativiteit? Vanuit dit perspectief bezien is het combineren van verkiezingen dus zeker het overwegen waard. Sterker nog: het roept de vraag op waarom we niet álle nationale verkiezingen op een en dezelfde dag organiseren. Dat zou dus betekenen dat zowel de Tweede Kamerverkiezingen, als de gemeenteraads-, provinciale staten- en waterschapsverkiezingen allemaal op dezelfde dag worden gehouden. Aangezien de opkomst bij de Tweede Kamerverkiezingen rond de 80% ligt, zullen provincies, gemeenten en waterschappen als gevolg hiervan hun opkomstcijfers waarschijnlijk flink zien stijgen.

Het combineren van verkiezingen moet echter niet worden verheerlijkt, aangezien zij ook nadelen kent. Allereerst is het bijvoorbeeld de vraag of de verhoogde participatie, niet ten koste gaat van de kwaliteit van deze participatie. Het gelijktijdig organiseren van verkiezingen stimuleert namelijk mogelijk niet-gemotiveerde, niet-geïnteresseerde en niet-geïnformeerde burgers om hun stem uit te brengen. Deze burgers brengen alleen hun stem uit omdat er op dezelfde dag verkiezingen zijn die wél hun interesse en aandacht hebben. En al zou een burger wel interesse hebben in vier verschillende verkiezingen, het is misschien wat veel om van hen te verlangen gelijktijdig vier verkiezingscampagnes te volgen. De kans bestaat dat burgers uit gemak (of onwetendheid) bij alle verkiezingen op dezelfde partij zullen stemmen. Ook dit kan de kwaliteit van de democratie aantasten. Daarnaast betstaat er nog het risico dat de populaire Tweede Kamerverkiezingen de andere verkiezingen overschaduwen, het risico dat verwarring ontstaat bij burgers en het risico op fouten aangezien het organiseren van meerdere verkiezingen een flinke klus is. Daarbij zal het gelijktijdig organiseren van verkiezingen niet altijd mogelijk zijn, nu het parlement binnen de zittingstermijn van vier jaar kan worden ontbonden.

Gezien – onder meer – deze nadelen, lijkt het combineren van alle nationale verkiezingen, mij persoonlijk te veel van het goede. Voor de hand liggender lijkt mij de minder vergaande optie van het combineren van de waterschapsverkiezingen met zowel de provinciale staten- als de gemeenteraadsverkiezingen. Door het centreren van deze verkiezingen op één dag, ontstaat er als het ware een dag voor de lokale en regionale democratie. Burgers worden, voor wat betreft de binnenlandse politiek, op deze wijze in beginsel slechts tweemaal in de vier jaar geconfronteerd met verkiezingscampagnes: eenmaal voor de landelijke verkiezingen en eenmaal voor de lokale en regionale verkiezingen. Hierdoor kan het besef bij burgers dat ook de lokale en regionale verkiezingen van groot belang zijn en ertoe doen (verder) groeien. Aangezien in een democratie niet alleen een hoge opkomst bij verkiezingen, maar zeker ook de kwaliteit van participatie van belang is, lijkt het mij wel wenselijk eerst te experimenteren met het (op grote schaal) combineren van verkiezingen of in ieder geval onderzoek te doen naar het effect hiervan. Pas daarna kan een goed gefundeerd besluit worden genomen over het al dan niet verbreden van het toepassingsgebied van dit figuur.

En als we dan toch bezig zijn… om de verkiezingsopkomst nog verder te verhogen, kan er ook over na worden gedacht de verkiezingen voortaan – in plaats van op de woensdag – in het weekend te organiseren. Of nog beter: van de dag van de lokale en regionale democratie een feestdag te maken, zodat religieuze minderheden die niet in de gelegenheid zijn om in het weekend te stemmen niet worden uitgesloten. Uiteindelijk is een goed functionerende democratie immers best een feestje waard!

[1] Het is lastig te bepalen of deze opkomstverhoging alleen het gevolg is van het combineren van de waterschapsverkiezingen met de provinciale statenverkiezingen of dat het verruilen van de methode van briefstemmen voor de methode van stembusverkiezingen ook heeft bijgedragen aan deze verdubbeling.